آیتالله طالقانی، یکی از نمادهای انقلاب اسلامی که روایت‌های گوناگون از او، شاید موجب سردرگمی برخی شده باشد. آیتالله خامنه‌ای، با سال‌ها سابقه مؤانست، توصیه‌اش برای شناخت درست او چنین است:
«آقای طالقانی را با همه‌ی ابعاد معرفی کنید. صرفِ یک روشنفکر مذهبی نیست، همچنانی که صرفِ یک پیش‌نماز مسجد هدایت نیست، همچنانی که صرفِ یک مبارز نیست، یعنی مجموعه‌ی این خصوصیات را در ایشان معرفی کنید« درس و عبرت تاریخ» به مناسبت ایام سالگرد ارتحال آیتالله سیّدمحمود طالقانی و براساس این تأکید رهبر انقلاب، تلاش کرده است رابطه او با آیتالله خامنه‌ای را از ابعاد گوناگون بازخوانی کند تا در کنار مرور تعاملات این دو چهره مؤثر در انقلاب اسلامی، نقاط حساسی از انقلاب اسلامی نیز بازخوانی شود.
نخستین دیدار به فروردین ۱۳۴۳ بازمی‌گشت. زمانی‌که آیتالله طالقانی در پادگان عشرت‌آباد تحت عنوان دادگاه تجدیدنظر محاکمه می‌شد و آیتالله خامنه‌ای که به تازگی پا از زندان قزل قلعه بیرون گذاشته بود، در آن محاکمات حاضر می‌شد. آیتالله طالقانی از روحانیون مشهور در مبارزه بود و دیدن محاکمه او برای یک روحانی جوان که تازه از زندان آزاد شده بود، جذاب بود.
آقای طالقانی اهل فکر نو بر محور دین و با تمرکز بیشتر بر روی قرآن و نهج‌البلاغه [بود]؛ یعنی ایشان اصلاً این‌جوری بود. لکن همه‌ی ابعاد شخصیت آقای طالقانی بُعد روشنفکری دینی نیست. یک بُعد مهم بُعد مبارزه است... لذا تبعات مبارزه را هم قبول کرد [و به] زندان افتاد...
آیتالله طالقانی در سال ۱۳۴۶ آزاد شد و به مسجد هدایت رونق بخشید. با این که تفاوت سنی آیتالله خامنه‌ای و آیتالله طالقانی به ۳۰ سال می‌رسید، اما ارتباط این دو محکم و عمیق بود. «ایشان جوانان فعال را دوست می‌داشت و به کسانی که برای تحقق اهداف عالی زندگی می‌کردند عشق می‌ورزید. گاهی با ایشان جلسه‌هایی داشتیم که علی‌رغم سن بالای ایشان دو ساعت به درازا می‌کشید.»
تعاملات آیتالله خامنه‌ای و آیتالله طالقانی در تهران، محدود به مسجد هدایت نبود. به‌عنوان نمونه بیست‌و‌هشتم اسفند ۱۳۴۸ مصادف با یازدهم محرم، نشست پر جمعیتی در مسجد الجواد از طرف انجمن اسلامی مهندسین برپا شد که حدود یک‌هزار نفر شرکت داشتند و آیتالله طالقانی در شمار مستمعین، پای سخنرانی پرشور آیتالله خامنه‌ای نشست.